segunda-feira, 16 de junho de 2008

Violência pós-referendo em Timor-LesteInvestigação a crimes de 1999 reaberta

Publicação: 16-06-2008 10:55

Especialistas das Nações Unidas reabriram no terreno a investigação dos crimes mais graves cometidos em 1999 em Timor-Leste, afirmou hoje à agência Lusa o magistrado que dirige a equipa.

Lusa

A Equipa de Investigação de Crimes Graves (SCIT, na sigla inglesa) das Nações Unidas recomeçou a actividade no terreno e está a investigar os casos mais graves de violência cometida em Timor-Leste em 1999, explicou o magistrado polaco Marek Michon, que dirige o grupo.

A SCIT continua o trabalho e tem um mandato semelhante ao da Unidade de Crimes Graves (SCU) que existia no seio da Procuradoria-Geral da República até ao final de 2004.

"Apesar de sermos parte da missão das Nações Unidas no país, a SCIT trabalha sob a supervisão e a direcção da PGR", adiantou Marek Michon.

A SCIT, porém, tem apenas competências de investigação, um mandato mais limitado do que o da SCU, que podia também abrir processos judiciais, uma competência que era inerente ao facto de ser parte da PGR timorense.

Processos reabertos

A reabertura da investigação dos crimes de 1999 foi objecto de um memorando de entendimento com o Governo timorense, longamente negociado, assinado em Fevereiro de 2008, que permitiu à nova SCIT ter acesso ao arquivo dos processos que a SCU deixou em 2004.

Os meses seguintes, segundo Marek Michon, foram gastos na inventariação (recuperando os ficheiros, as provas físicas, provas forenses, amostras de ADN e a base de dados) e na análise de cada um dos 511 casos "congelados" desde 30 de Novembro de 2004, data em que a SCU suspendeu todas as suas investigações.

Após a inventariação e análise, a SCIT ficou finalmente em condições de definir um plano de investigação, que pôs em prática nas últimas semanas em vários distritos do país.

Marek Michon afirmou que, nos últimos três anos, não houve investigação substancial aos crimes de 1999, entre outras razões porque a crise política e militar de 2006 sobrecarregou o sistema judicial com novos casos, mais urgentes.

"É fácil de perceber que os ficheiros da SCU não foram quase mexidos nem usados desde 2005, porque a PGR tem falta de investigadores", ressalvou Marek Michon.

A SCIT conta com 27 especialistas internacionais e 22 timorenses, dirigidos pelo investigador principal, Marek Michon, com cinco equipas regionais operando a partir da sede em Díli e de escritórios em Baucau, Maliana e Suai.

Em Díli, funciona o serviço principal da SCIT e o Laboratório de Antropologia Forense.

"Queremos completar os casos que já estavam abertos", explicou Marek Michon à Lusa: "É um dos critérios do plano de investigação, além da gravidade dos crimes cometidos".

"A nossa investigação estabelece os factos e é com base neles que a Procuradoria decide o que fazer, se arquivar ou abrir processo", referiu o magistrado polaco, salientando a "cooperação modelo" da SCIT com a PGR timorense.

Marek Michon adiantou que a SCIT e a PGR "têm quase concluído um plano que resolverá o problema da falta de um laboratório de ADN no país".

Em relação ao trabalho da SCU, o chefe da SCIT explicou que a maior parte da investigação anterior não envolveu patologia forense nem antropologia forense e que "o que se fazia não era uma autópsia total, mas uma observação de restos mortais".

Investigações começaram em 2000

A SCU foi estabelecida no ano 2000, sob a Autoridade de Transição das Nações Unidas para Timor-Leste (UNTAET), meses após o referendo de 30 de Agosto de 1999, para investigar a violência associada à consulta popular e cometida sobretudo por milícias pró-indonésias.

O mandato da SCIT abrange todos os crimes cometidos no mesmo período que o da SCU, entre 1 de Janeiro e 25 de Outubro de 2000.

A SCU investigou e produziu acusações em 572 (ou 40%) dos 1400 crimes registados entre Janeiro e Outubro de 1999.

De entre esses crimes, 95 acusações foram abertas junto do Painel Especial para Crimes Graves do Tribunal Distrital de Díli, envolvendo 391 arguidos.

O Painel Especial condenou um total de 84 acusados e ilibou três, presumindo-se que 303 dos arguidos se encontra fora de Timor-Leste.

Indultos presidenciais

No dia 20 de Maio deste ano, o Presidente da República, José Ramos-Horta, anunciou a redução de penas para um grupo alargado de situações, que abrangeu 94 detidos nas prisões timorenses, incluindo os únicos nove ainda presos por crimes contra a humanidade.

"É uma prerrogativa presidencial", respondeu Marek Michon quando questionado sobre se o trabalho da SCIT surge na contramão da benevolência do sistema judicial timorense para com os criminosos de 1999.

"A nossa obrigação é apenas a de investigar os crimes e a de estabelecer a verdade dos factos. A justiça é autónoma", concluiu o chefe da SCIT.

1 comentário:

Anónimo disse...

Edition: 16 June 2008
Statua Joao Paulo II Inagura “Imi Mak Masin Mundu Nian”
DILI—Prezidenti Republika, Jose Manuel Ramos Horta, ofisialmente inagura Statua Santo Padre (matebian) Joao Paulo II iha Foho Tasitolu, Dili, Domingu (15/6).

Hafoin Prezidenti Horta asina plaka Statua St. Padre Joao Paulo II, Embaixador Vatikanu ba Republika Indonesia no Timor Leste, Mgr Leopoldo Girelli mos fo bensaun. Mgr. Leopoldo Girelli mos inagura no fo bensaun ba Capela do Novo Santuariu de Tasi Tolu.

Ukun nain nebee marka prezensa iha inagurasaun nee, Primeiru Ministru (PM) Kayrala Xanana Gusmao, Vise Prezidenti Parlamentu Nasional Vicente Guterres, Vice PM, Jose Luis Guterres, membrus governu no korpu diplomatiku sira seluk.

Hafoin fo bensaun no inagura, Mgr Leopoldo Girelli nebee akompania husi Bispo Diocese Dili, Mgr. Alberto Ricardo da Silva prezidi misa Eukaristia. Misa nee nudar agradesimentu sarani Timor nian ba prosesu dezenvolvimentu Statua Joao Paulo II nebee mai vizita Rai no Povu Timor Leste iha loron 12 Outubru 1989 iha Tasitolu.

Hafoin sama ain iha Rai Timor, Matebian St. Padre Joao Paulo II hateten, “Imi masin rai nian no naroman mundu nian.” Tempu neba, Timor Leste sei sai Propinsia 27 husi Indonesia ho naran Propinsia Timor Timur. Povu Timor Leste sira nia esperansa hanesan atu mohu dau-daun, mas Joao Paulo II mai loke liman, dalan no naroman ba Timor foun. Mundu internasional hakfodak ba Povu Timor nia terus no luta. Maibe St. Padre ninia vizita nee halo Timor Leste nia libertasaun hein deit ona nia tempu tanba lao lais tebes. Timor oan haksolok tan liu husi Premiadu Nobel da Paz nain rua, Jose Manuel Ramos Horta ho Mgr. Carlos Filipe Ximenes Belo, SDB.

Segundu Vise Prezidenti Parlamentu Nasional, Maria Paixao nebee lee istoria vita Matebian St. Padre Joao Paulo II nee haktuir, Karol Josef Wojtyla sai bispo iha tinan 1985 ho tinan 38. No iha 29 Maiu 1969 Paulo VI foti Wojtyla sai Kardeal. No wainhira nia fila ba nia rain, nia dehan ba nia kolega sira katak, “Ida nee mak ikus liu ona hau book imi. Oinsa mos hau sei la sae as tan ona.”

Nia kolega sira hanaran nia “Post-konsilu Vaticano II nebee hamriik iha sekulu 21.” Nia kolega seluk komenta katak, “Ah nia ema simplis deit, nebee la hatene katak nia Kardeal ida.” Los duni, nia sei hatais batina metan, la iha ornamentu. Nia kuartu simples deit no simu ema hotu. Nia moderadu. Demokrata no laos otokrata. Lao ho bisikleta ba nia diak liu duke sae taksi. Liu husi Konklaf nebee naruk, ikus mai hili Kardeal Wojtyla nudar Papa, iha 16 Outubru 1978.

Hafoin eleitu nudar Papa, Nia komenta, “Hau mai husi Igreja nebee terus barak ba fiar, no hau sai tiha ona parte ida husi sofrementu nee. Agora imi hotu husu hau atu simu sofrimentu nebee boot liu nudar Pastor Supremu husi igreja ida nee.” Wainhira husu nia ba balcao atu fo primeira bensaun, nia dehan, “Ita hakarak loke liman no fuan ba nasaun hotu, liliu ba sira nebee oprimidu ho injustisa no deskriminasaun, nebee liga ho ekonomia, politika ka liberdade konsiensia no fe. Ita sei ba too sira nee ho maneiras hotu atu buat hotu nebee injustisa bele sai los fali iha ita nia mundu ohin, atu ema hotu sente katak moris nia folin ba sira. Nee misaun ida husi saida Vatikanu Segundu hakarak.”

Matebian Karol Josef Wojtyla moris iha sidade kiik Wodowicw, Polonia 18 Maiu 1920. Nia aman naran Karol Wojtyla nudar military no inan naran Emilia Wojtyla nudar mestra. St. Padre Joao Paulo II fila fali ba Aman Maromak nia Kadunan iha 2 Abril 2004. Komunidade Kristaun iha mundu lakon Bibi Atan diak ida, mas Sarani Kristaun Timor Leste sei hanoin nafatin Matebian St. Padre Joao Paulo II tanba oras nee Ninia Statua loke liman nafatin ba pas, dame no domin iha Rai Lafaek nee.

Reprezenta

Tuir observasaun STL, reprezentante husi parokia hotu iha Diosese Dili no Baucau mak marka prezensa iha seremonia inagurasaun Statua St. Padre Joao Paulo II nee. Padre no madre husi Diosese Dili no Baucau mos partisipa hotu. Kuaze Sarani Katolika 4000 resin mak partisipa iha seremonia inagurasaun nee.

Hafoin misa agradesimentu, sarani sira ho kontente akompaina programa kantigu, arte no kultura nebee hatudu husi grupu jovens sira. Durante programa sira nee lao, sarani sira sente hakfodak tanba fogeti tarutu halo fuan nakdoko. Situasuan fogeti tarutu nee loke fati ita nia memoria wainhira Povu TL simu Restaurasaun Independensia 20 Maiu 2002 iha Tasitolu.

Maske moris mukit, maibe Povu Timor Leste iha ona Statua Jesus Kristu iha Fatukama no Joao Paulo II iha Foho Tasitolu. Statua St. Padre Joao Paulo II ho Jesus Kristu hateke malu no loke liman ba povu aileba nebee moris susar tanba sei kiak.

Povu mukit sira hatoo dadolin simplis ida, katak “Ohin besik ona, tinan sanulu resin sia, Maktoba Joao Paulo II, Nia ain fatin murak, Hein harani, iha rai lulik Tasitolu. Mundu tomak foti matan se tilun ba povu Timor nia terus, Kreda nia halerik tan deit Saseluk Kristu nian, too mai ami. Ohin hatuur netik Joao Paulo II, nia Futar Ilas iha Rai Inur Tasitolu, husi Governu AMP nudar karan diak, hodi hahi Maromak. Ba kmanek tomak nebee, haraik ba rai timur liu husi Usi Lulik, Maktoban Joao Paulo II Nudar sasin fiar nian, ba mundu rai tomak. Oh..Nai Jesus Futar Fuan Lulik, Ba hein harani iha Kapela Tasitolu. Hadook tiha ami, husi meik no kroat. Satan netik ami, husi babeur at tomat. Harai deit mai ami, moris hakmatek. Sai sasin Maromak, ba mundu rai klaran. Ba Maktoban Joao Paulo II nia klamar; Ita Nu’u laletek, Manu falur kaer kmanek. Kait Dame lalehan, too rai timur. Haburas dame nain, D Carlos-Ramos Horta. Tula pas husi Timor, ba mundu rai tomak. Mata dalan kmanek, ba lisan Kristu nian.” Joe



Edition: 16 June 2008
Horta Hakfodak, PN Halo Lei Sosa Kareta Luxu
MANATUTO- Prezidenti Republika (PR) Jose Ramos Horta, hakfodak rona Parlamentu Nasional (PN) halo lei atu sosa kareta luxu 65 ba deputadu ida-idak.

“Hau hakfodak, tanba primeira vez, PN halo lei para sosa kareta ba deputadu hotu-hotu. Nee hau lakonkorda, tanba povu agora sei terus hela,” Horta haktuir lia hirak nee ba jornalista iha Sub Distritu Laleia, Distritu Manatuto, Sesta (13/6).

Reasaun Horta nian nee reforsa mos husi povu Distritu Manatuto. Imprinsipi, povu Manatuto totalmente reseita deputadu sira nia planu atu sosa karreta luxu prado 65 ba kada deputadu.

Horta fo hanoin ba PN, katak diak liu sosa kareta ba grupu parlamentar (bankada ou komisoens). Tantu ba deputadu ida-idak, tuir Horta, diak liu arranja karreta mini bus para lori sira ba PN no lori hikas ba uma.

Ideia seluk Horta nian mak suzere ba PN diak liu husu subsidiu husi governu iha parte transporte nian. Hanoin seluk, Horta hatutan, nusa PN la sosa kareta ba grupu Parlamentar, signifika katak partidu nebee iha elementu rua deit simu kareta ida no hirak neebe iha elementu barak bele hare para entrega kareta ho rotasaun atu sira bele fahe kareta nee ba malu.

“Hau la konkorda deputadu sira simu kareta ida-ida. Kandu uluk hau rona imformasaun nee, hau hanoin atu sosa kareta baratu nian ou sosa ba grupu ida-idak nian, maibe atu sosa fali kareta luxu,” Horta dehan tenik.

Horta konsidera manifestasaun nebee universitáriu sira halo, tuir lei ho prosedementu nasaun nian.

Iha fatin hanesan Administrador Laklo Interino Andre Policarpo, rezeita totalmente arrogánsia PN nian atu sosa karreta luxu. Diak liu osan nebee iha aloka ba Laklo hodi hadia estrada no bee mos, nebee oras nee dadaun povu infrenta.

“Ita sei terus, ita nia deputadu sira buka ona sira nia vida diak ho osan povu nian, mas povu iha baze terus nafatin. Nee injustisa boot nebee deputadu sira halo hela ba povu,” nia kestiona.

Sei Koalia ho PM Xanana

Kona ba preokupasaun populasaun Laklo nian, li-liu kondisaun estrada, tranpsote ho linha komunikasaun, Horta promete sei koalia ho Primieru Mininistru (PM) Xanana Gusmao, tanba problema relevante, kompetensia governu nian.

Iha diálogu komunidade Sub Distritu Laklo ho PR Horta, maioria populasaun kestiona kona ba sira nia kondisaun estrada, nebee perigozu no lori difikuldade boot ba asesu transporte.

Manuel Soares, Joao, Maria Domingas, no Jose hanesan komunidade hatete, kondisaun estrada nebee la kondis difikulta asesu transporte atu fasilita povu agrikultór lori sira nia sasán ba faan iha merkado.

“Hau hanoin governu tenki realize duni, mas hau la bele promete, tanba ida nee responsabilidade governu nian. Hau sei hatoo imi nia preokupasaun nee ba governu,” Horta hatete.

Horta dehan, linha komunikasaun, parte Timor Telecom (TT) promete ona ba nia, katak iha tinan ida tan TTsei kobre 80 % iha Timor laran tomak, nee duni nia husu atu komunidade sira pasensia hodi hein. bre



*****



Deputadu Seidauk Hariku Aan



DILI – Membru Parlamentu Nasional (PN), Bankada CNRT, Aderito Hugo da Costa, deklara planu PN atu sosa kareta ba deputadu sira hodi halao knar fiskalizasaun sei la kansela, tanba preve ona iha orsamentu jeral estadu 2008.



“Ami la kansela ba buat ida konaba hola kareta hamutuk 26, maibe konaba kareta 65 nee defaktu ami la iha planu atu hola, maibe nee hanesan projeksaun deit, konaba kareta 26, nee preve ona iha orsamento 2008 nian,” Aderito informa lia hirak nee ba STL iha edifisiu Parlamento Nasional Dili, Sesta (12/6).

Nia hatete kareta nebee tuir planu atu sosa ba deputadu nain 65 nee foin sai hanesan wacana ka planu deit no seidauk refleta iha orsamentu jeral do estadu, bainhira tau iha orsamentu, serteza sei liu husi debate PN nian.

Responde konaba subsídiu orsamentu transporte ba deputadu nebee estudantes sira kestiona durante loron rua manifestasaun, nia hatete, polemika nebee mosu tanba planu PN atu sosa kareta ba deputadu sira, nee falta informasaun konaba orsamentu nebee mak jere iha parlamentu nia laran. “Nee foin mak iha projesaun deit, mosu ona intepretasaun oin- oin,” nia realsa.

Maske estudantes sira la konkorda atu sosa kareta luxu ba depuradu sira, durante nee deputadu sira kontinua lao hanesan bain-bain, kada deputadu ida iha direitu atu hetan osan transporte lor-loron U$10, tan nee deputadu II legislatura seidauk halo buat foun ida para hariku aan hanesan hanoin hirak nebee mak mosu ona iha publiku nia leet.

Responde konaba sistema single source nebee aplika husi Prezidenti PN Fernando Lasama de Araujo, Hugo hatete, sistema single source normal basaa sistema Single Source hanesan mos estratejia ida para garantia kareta nia folin nebee baratu liu duke folin origin nebee karun.

Iha parte seluk Deputadu Rui Menezes, observa ejijensia manifestante sira nia liu husi front universidade Timor Leste durante loron rua liu ba laiha razaun ida hanesan abut atu halo kritika, maibe hanesan utilizasaun manifestasaun para aproveita tempu hodi halo insulta ba deputadu sira.

“Hau sente hakfodak oituan kuando hau rona iha mos dosente balun nebee mak hasai liafuan insulta ba Parlamentu sira bainhira halo orasi, maibe ba hau apakah merese dosente nee hasai liafuan hanesan nee, se ida nee merese, mak dosente refere nia hanoin hanesan hanoin nebee nakonu preman i bele estraga futuru estudante sira nian atu sai ema nebee mak nakonu ho hanoin preman iha ambiente akademis nian,” Rui hatete.

Nia parte mos kestiona konaba termu Luxu katak tuir nia hatene termu kareta Luxu nee so ba deit kareta sira hanesan Verari, maibe se kareta sira nebee mak hanesan Pajero nee laos luxu, tanba kareta sira nee iha fatin seluk uza hanesan kareta operasional nian.

“Hau husu atu koloka definisaun luxu nee ho matenek laos arbiru deit, iha siénsia ekonomia sasán nebee mak nia folin karun ou luxu mak konserteza nia merkadu mos oituan deit, tanba ema riku deit mak bele uza, maibe se sasán nee ema bain bain mos bele uza, nee laos sasán luxu. w’ly






Edition: 16 June 2008
Vice PM Jose Luis: Presiza Kria Kondisaun Atu Hari Estadu Demokratiku
DILI-Vice Primeiru Ministru (PM) Jose Luis Guterres hatete, atu dignifika instituisaun iha Timor Leste, tenki kria kondisaun para nunee bele grantia sistema demokrasia.

“Ita presiza kria kondisaun ba instituisaun tomak nebee mak hola parte estado Timor nian, atu nune bele funsiona ho diak para grantia sistema demokrasia nebee mak Timor hetan iha sakrifísiu barak nia let,” Vice PM Jose Luis hateten iha nia breves plabras wainhira partisipa iha inaugurasaun edifísiu Tribunal Distrital Dili, Sesta (13/06)

Guterres hatutan, maske iha fatin barak seitor justisa nia kondisaun seidauk diak, maibe governu mos iha ona intensaun atu kria kondisaun tomak ba iha parte justise. Nunee, bele fasilita juizes sira atu servi ba rai Timor Leste.

Guterres dehan, governu senti optimista, bainhira rezolve hotu ona problema nasionál, hanesan problema IDPs, Petisionario, Veteranus, ferik-katuas sira atu simu subsídiu. Tanba nee, governu mos bele tau ona atensaun masimun atu hadia kualidade servisu nian.

Nia esplika, determinasaun governu nian mak servisu nafatin ho juis sira atu hari rai Timor, hanesan rai demokratiku tuir justisa no lei. w’ly